Khoh tô dâh By: Kmc. RC. Beilaizi Bôhia

I. Chhyna O chhôh liata:-

Reih eimâ chhuah chaipa cha awnanopa zawpi apakhyna ochhôh liata khotôtuhpazy nata hla chhihthatuhpazy duahmo awpa he a châ. Krizyhpa eima châ hlâ eima mahnô nata mahpawzy daihti liana khata, Hrasiepa ta hlaotlohna ama hnei noh zy nata Pasaipha riahpawzy ta salu ia pata sahrotinô nata ama palypa-uasana no daihti liata KHOH heta su peimawh chaipa to ta, khoh leipata amâ lyna kih tlô beih vei. He vâ heta Marapazy palôh liata KHOH heta su peimawh chaipa a to lymâ tah lei thei mapi.

Khoh hmâna chôchâh liata eima Missionary nawhzy khata vâropi tlai Abeipa reithaina chhaichhi châta hmâhpazi awpa kha vaw khoh tiarâh leipa eita, a chhâchaipa ta alâpa cha KHOH he Lyurâhripa atheina nata Sahma dona su liata ama chhaichhi peimawh chaipa nata ama pachypalyu chaipa a châpa vâta zyhna kyh/su liata la pangia awpa kha eima Missionary nawhzy khata aryh ama tah thai leipa a châ thlyu aw.

Chahrasala, Marapa Culture liata KHOH heta thari athupi avaw thla hapa vâ nata pachârôhna nata amâ ly chaina daihti lia chhaota ama chhaichhi peimawh chaipa a châpa vâta, Abeipa reithai n’awpa kyh liata pachhâsa avaw chhuah raruah tyhhra ei sala zawpi vâtlâh palôh vaw pahnie thei hmeiseih vei ei. Kri eimâ zyh hlâta Lyurâhhripa achhynawpa nata panapalyuna châta KHOH he vaw hmâh tyh hra ei sala, Kri eimâ vaw zyh tawhta Abeipata Ano palyupalih nawpa nata Ano reithai nawpata chhaichhi pha chaipa lâta tlao avaw palie haw.

Awnanopa apakhyna liata Khohtôtuhpa/Khohpuhpazy heta khâpa ma â chhuah chai ei sala zawpi châ ta, thlahpa, nodi dâhphi pazy châta khâpa ma ama tao aw, ? khâpa palôh ma ama phaoh aw, ? khâpa ma ama target chai aw, ? tahpata eima hiahhrih khiah cha, achhyna cha, ”Thlahpa nata hmeiseihnazy, apiekhaina pathipalôhzy, zawpi pahnie thei awpata achhuahnohna phapazy,Thlahchhâna chôta apatopatiana phapazy nata palôh tlokhuhta angiatlâh lia chakaona apahniehpa cha, patlô ta awnanopa sahlaozy nata Khazohpa reithaina hla hmâpa ta akaona hlaotloh kawpa patlôsatuh awpa ama châ tahpa hih. He hawhta Khohtôtuhpazy ta palôh khâ châ ama hnei khiahta cha eimâ pakhyna zizazy, Fellowship nata chareipakhyna zizazy cha Thlahpa Pathaihpa ta mei hawhta pa ia aw ta Musician nata Khohtôtuhpa hlaotloh kawpa Thlahpa ta sathaw athupa vaw châ awpi ta awnanopa pahra tuhpa nata tha patlôtuhpa eima vaw châ aw.

Music Khoh nata hla hmâpa ta Thlahpa nata hmeiseihna ta Khazohpa akaolâ thei awpa ta cha, a hneituhpa hawhta apachânazy, palôhtlâhna chôta reithainazy, chihuhna nata kâchhiena palôh hneileipa zy, sasyh angâna zy, Thlahchhâna chôta apatopatiana zy nata aly ngaitapa ta chhihtha awpa he abyuh tyh. Palôhtlâh leina chô nata atylitylâna chô zy, chihuhnazy, pahâh leinazy, sapa hnatla phaleina chôta zy nata uasa lilâ leina chôta zy Hla nata Khoh, Musiczy he eima hria awpa châvei. ‘Nâ chhytuhpa ta cha Thlahpa nata hmeihna ta ei nâ chhy awpa a châ’, tahpa kha eima palôh liamarichaipa liata khâ eimâ vao lylia awpahe abyuh hmeiseih.

II. Awnanopa chhôh liata Music laiseih laih na dâh:-

Biehrai parohpa liata, Zu phôryhpa daihti no tawhta Music he Khazohpa a chhy n’awpa ta vaw hmâh ha ei ta, cha daihti no ta Music cha zawpi tovyuh châ lei pata, Theithaipazy tovyuh a châ via chai. Hla sapa nata Instrument chi nano nanopa – Chiahmie, Lailô, Khoh, Baotlâ, Totâ etc, zy he ama hmâ via chaipa hawhta alâ. Hlapy chi nanonanopazy cha Py no-eihpa semi circle ta aparyh pata; cha cha Antifonal tah ei ta, He musician group py nano nanopazy heta â raohpa ta tao leipa ta, a py py ta, â thla laihpa ta ama tao tyh.

Biehrai thiehpa awnanopa lia chhao ta Music cha Khazohpa a chhy n’awpa ta su peimawh chaipa vaw to pazi lymâ ta; châhrasala, mopakha palôhrupa liata avaw lâ ta ama phipazy deikua cha hmâh sisaw leipa hawhta â lâ. Biehrai bie aryhpaohpa cha zawpi, vâtlâh zyta sa thei awpa ta phi ei ta, cha cha ama hmâh via chai. Hlazy châbu he Biehrai parohpa liata amah la hmâh via chaipa châ ta, Biehrai thiehpa liata deikua Mari reithaina hla (Magnificat) zy, Sumeona reithaina hla (Nune Dimitis) zy ama hmâh chaipa ta a lâ. A aony chhao atahmâhlâ ta eima hla aony (Melody) hawhpa he châ leipa ta, bie reipa hawh daidô, Aony daidô (Chanting) hawhpa he a châ via chai.

Taopathina (Reformation) khôlâ liata ngiapâtuhpazy ta ama palôh liata bie alâpa zy cha hla lâta vaw phi ei ta, a aony chhao zawpizy ta ahlykheita apahâh kawpa ta sa thei awpa ta vaw tao châ laih ei ta, hla aony (Melody) angiakawpa nata yzie hnei viapa ta vaw tao laih eita, Thlahpa ta talent apiepa hla phi thaipazy chhao Abeipa ta miah avaw pie lymâ. Biehrai parohpa liata ama hla aony nata ama music zy cha Biehrai thiehpa nata Reformation ta avaw thla khai haw. Taopathina rai hriatuhpazy hry liata chhihthatuhpa chyhsa rônah chaipa cha, King Martin Luther kha a châ. Ano heta hmoto ataopathituhpa (Reformer) tah leithei awpa châvei, châvâta ‘Thyutliapazy reithaina hla paw’ (Father of the modern church music) tahpa moh taihta paphaopa avaw châ haw âphuh hialia kaw.

Awnanopa zyta hla eima sa chhâna chaipa cha Khazohpa bie hmâpa ta Ano reithai awpa nata palyupalihna awpa he a châ. cha hry liata hmo peimawh chaipa cha chyhsapa ta eima pihkheipa Ao (vocal) he a châ. Musical instrument hropazy he cha chyhsapa ao baokhâtuh awpa nata pangiapalisatuh awpa (accompaniment) deita hawhta ama pachâ.
III. Aparonazie (Volume)
Eima reih chiehpa hawhta awnanopa liata cha chyhsapa ao he atôhpi chaipa châ ta, chhaichhi hropazy cha pangiapalisatuhpa deita na a châ e, eima tah hapa hawhta eima Khoh nata musical instrument zy cha chyhsapa ao hlâta aparo via awpa tlyma, ângiana pahleina taihta aparo awpa tlyma châ vei. Âpakhypazipa zawpi hluhzie nata chyhzie reita, eima hla sapa eima pahâh nata pahâh leizie rei zyta, paropasyupazy cha yzie hneipa ta parosa ta eima tô awpa a châ. Âpakhypazy alyna dâh nata thathyuna dâh he khâ eima pachâpâzi lymâ a byuh tyh. Taozie/Taodâh chikha deita he habit ta eima hneilei awpa he peimawh kawta, aparo kawpa ta tô chakhyh thlâthlipa tlyma, anano tata tô chakhyh chadawh thlâh hapa tlyma he châ chai leipa ta, Zawpi eima hluh nata chyh reizy, eima pahâh nata pahâh lei reizy nahthliena chôta, eima khoh nata instrument zy he hmâ dâh eima thai awpa abyuh hmeiseih.

IV. Achatlienazie (Tempo/Speed):-

Hla sa/Khohtô chatliepa nata dusawpa he chakhiecharieh kawpa ta reipasia awpa aru kaw. Hla sâkha chhao he awnanopa to nata khito eima sa khohna dâh â lyu tlâ vei. Thokhata achatlie kawpata sa eita thokhata dusaw lôhchâ khiâhmâ kawpa ta ama sa tyh. A chatlie nata ahawhna chôchâh liata chyhsapa a sosâhna ta bie a hnei pathuh ngaita kaw. Hlâno hruna daihti liata cha amâ pielyuzie hrahro kha ama nainôsô ta, ama biereipa nata ama hla aonyzy chhao naizualua ta ama dusaw kaw. Daihti avaw pahieh lymâ ta, moto eimâ pielyuzie nata eima palôhzy avaw sosâh laih ta, reikah pathlieziezy eima lâchakâ dâh nata eima hlasa khohpazy chhao adusawpa nata anaizualuapa hlâta cha, a châ kholopa nata achatliechakoh viapa zy athyuthâ viapa hlazy ta eima palôh miah vaw pahnie via lymâ ta. Keih eima chakâ dâh heta hlasana dâh chatlie nata dusaw nawpa example phakawpa a châ. Cha keih eima chakâpa a chatliena dâh nata anainôsô na zie lymâ hawhta chatlietu lei hawhtu lei, avâtlâhpa he Moderato ama tah. Speed timing, daihti a chatliena nata ahawhna avaotuhpa yta cha cha Metronome (Ger), Metronomo (It) tah eita Keyboard nata Piano lia zyta y khai.

Speed timing chôchâh he kao thô ta vaw pachhaih sila :-

a) A liahryhpa (Moderato) : Khazohpa kyhpachâna, chatlaina, pachhana, ngiachhiena, Thlahpa
Pathaihpa nata a hropazy.

b) Anainôsôpa: Hmokhochhihleipa,thina,taona,pachârôhna,reihphacheinanataahropazy.
c) A chatliepa : Alyna, thathyuna, thyuheihna, chakaona, pahniena, thaphana, hmo khochhihpa nata ahropazy.

Solfa vaikha chhôh liata hla bie syllable a hluh nata chyh rei ta khohtô dâh liata yzie ahnei kaw. Vaikha chhôh liata hla bie syllable sakha a châ khiahta cha khoh kha a chatliepa chhao ta a hlapa deikua chatlie hlei vei. Vaikha chhôh liata syllable sâno, sâthôh a yna lia deikua khoh a chatlie hlei leipa chhaota hla kha a chatlie kawpa hawhta alâ tyh, a chhâpa cha hla bie syllable ahluh vâ nata abeat a chatliepa vâ ta a châ. Vaikha chhôh liata syllable a chyh khiahtala khoh kha a chatlie via lymâ awpa châ ta, cha hawhna hra chata vaikha chhôh liata syllable a hluh deikua khiahtala khoh kha asô via laih awpa tahna a châ.

V. Daihti (Timing) a vao pado:-

Daihti avaona (Timing) chôchâh he Musician nata khohtôtuhpa zyta eima pahnopasia kaw awpa abyuh. Beat & Bar, timing adoleipa ta Hla sapa nata music,Khoh tôpa he hlasatuhpazy châta riethei achhihta thathyu kawpata hlasa aru hleikhô ta pahâh kawpata hla asa thai vei. Zawpi ta achadaipa lai awpa taihta khoh chatlietu hapazy, rao thari pazâpa ngâna taihta dusawtu hapazy he khohtôtuhpazy ta ama pahnopasia kaw awpa abyuhta. Zawpi châ dei châleipa ta Musician châ chhaota rairuna atlôkhei tyh.
Hla beat ta achakaih chhieliepa hla aony nata beat siezie tawh chhaota chatlie awpa tlyma, sô awpa tlyma ahno bawlaw thlâh hapa khohtôtuhpa ta khâchâ aparai hapa tlyma, khâchâ achatlie ha khiahtala eima hlasapa kha yzie hnei thai leipa ta,khoh dusawtu hapa heta zawpi miah paraita, eima ao miah tliahta, eima rie maniah pathei ta, Abeipa reithaipa e, tah leipata hla chhâ nawpa angiatiahleina palôhzy, hmeiseihna paôhzy pahlei ta eima mo maniah paku ta, eima tha maniah pazeita, keimo liata pahâhna apahlei tyh.

Khoh tôna dâh he a chatliena nata sô na dâh (Tempo) he alyu khai awpa châ ta, a châhta sô ta, a châhta eima chatlie tyhpa heta, hlasa pahâh thai leipa ta a mood lia y aru kaw tyh.Achhyna O liata khoh tô nawpa dâh nata Fellowshipa nata chareipakhyna liata khoh tô na dâh he alyu vei tahpa he eima pahnopasia kaw awpa abyuh. Chhyna O chhôh (Praise & Worship) daihti liata Khoh he eima kho dâh hawhta eima tô chakhyh chadawh awpa châleipa ta Beat & Bar siezie lymâ hawhta zachhih kawpata eima tô awpa a châ. A dâh tlâhpipa ta chhyna o chhôh liata cha Chairman ta tlyma Speaker ta tlyma hlasa awpa akhona dâh areih hlei vei khiah cha khohpipa ta hla he eimâ chhitha awpa a châ. Hla atlytuhpa ta chareipakhyna or Solfa key ta atlyh khiah cha atlytuhpa khozie ta khoh tô na dâh chhao tlâ anano hra awpa a châ. Achhyna O za achhihpa hawhta khotôtuhpazy chhaota hmo hluhpi achuta thai ama chhuah awpa châta, A chatliena nata ahawhna dâh â lyupa saita tô awpa he chhyna o lia khotô nawpa dâh a châ. Chatawhtala, aparona dâh chhao â lyu khai awpa châ ta, thokha ta a châh ta chatlie ei, a châh ta hawh ei, tahpa heta Khazohpa eimâ chhyna liata pahâhna miah pie thai vei, Solfa key lia chhochhi cha a speed nat timing ado vei khiah hla kha sap ado thai awpa rimâ châ vei.

Prepratory warning :Chhyna O chhôh liata Khohtôtuhpa ta apahnopasia kaw awpa hmo sakha ypa cha, Prepratory warning he a châ. Solfa key ta hla eima sa no raita zawpi ta araohâh kawpa ta hla eima la thei nawpa nata eimâ parao thei nawpata khohpuhpa ta warning daihti apie tyh awpa châ ta, Hla vaw chhâ ta hla reituhpa ta hla bie apachhâ chy kha achyhta khoh pyu kha zazyh sala akawla heih awpa chyta khoh pyu kha kaw paro via sala, cha chata zawpizy lia araohâh kawpa ta hla lana daihti pha kawpa ataopa tyh. He he awnanopa thokha ta cha khoh veih ei, anodeikuala he hlei khô ta Prepratory warning phapa he y hlei vei.
VI. Khohtôna chabana dâh
Khohtôna ta khoh aza tôpa cha a chatlie kawpa ta âkaw lie (re-bound) heih awpa a châ.khoh savo kha â chatho (vibrate) awpa châta, Khoh liata khohtôna â bai parei tu khiah khoh pyu kha thi ta, apyu angia thei vei.Khohtôna kha na kuparo zydua ta chahu leipa la, na kuparoh sâno tlyma, sâthôh tlyma ta patu na patu awpa tlao a châ.
Khohtôna he ku châta thadâh a chhih chai awpa nata aryh chai awpa ta eima tao tyh awpa châta khohtôna phaleipa heta eima kuzy ahlia theita eima kuvozy padaosa theita, khohtôtuhpa châta riethei achhih tyh, Chavâta khohtôna he yzie hneikawpa nata thapadâh thei chai awpa ta apatuna he eima tao awpa a châ nota khoh pyu angiakawpa ta apapua theituh awpa chhao eima pachâpazi hra awpa abyuh. Khohtôna ngaih alainazie (size) liata zy, a seihnazie (length) liata zy, â hrina (weight) liata zy khoh nata â daih thaina rakha pahno awpa abyuh.
Khotôtuhpa ta khohtô n’awpa ta abâh tha zydua hmâh leipata aku chakhi tha he a hmâh chai awpa a châ.Ku hiesawna chôta khoh tôpa he a nainô sô khoh ta, a tôna su ânano ngâthlâh hapa vâta apyu chhao aparona dâh a lyu thei hra vei.

VII. Hla â sâhnazie:-

Hla chi nano nanopa Hawtipa hla, vâtlâh hla (Hymn) nata Hlapy (Selected few) sapa chi y ta, a satuhpazy vocal range reizie ta a nai nata asâhna lâ liata ama pha thei awpa rakha kha râhri taothai abyuh kaw. Anaina lâta Bass ta solfa anaina lâ Low Octave apha theina rakha, a sâhna lâta Soprano nata Tenor zyta Solfa note ama pha theina rakha kha Musician nata Khohpuhpa ta ama pahnopasia kaw awpa abyuh. Hla hropa zy cha khodâh hawhta harmonise pasaipa a châ nota Hlapipa (Hymn) zy deikua he cha octave sâno hlâta asâh via awpa tlymâ, anai via awpa tlymâ harmonise pasaipa châ vei. Octave sâno he a tloh cheingei awpa tahna châ leipa ta, anai nata asâh chai ta octave sâno he khôleipa sala tahna a châ.

A theina rakha cha he ary liata palâsapa hawhna heta a châ.

C key liata – 5/4 -S
D key liata – 4/3 -F
E key liata – 3/2 -M
F key liata – 2/1 -R
G key liata – 1/t2 -D
A keyliata–t2 /l2- t
B key liata – l2/s2 -l

Key to liata note eima palâsa tuapazy he â naipa châ ei ta, a hnôh via lâtahpa he â sâhpa a châ. C key liana heta sI he â nai lâ â phana rakha, f1 he parosapa a châ taraw pata â naipâna lâ a châ. Ahropa chhao he hawhna heta a châ lymâ. Flat key chhao a key tyhpa hawhta pachâ awpa a châ.
Pho asosâh viapa zy ta âmo sa thei awpa ta Solfa Key ama bôpa zy he, keimo châta deikua ado chai hleileipa ta, achâhta cha a key kha panai via awpa tlyma, pasha via awpa tlyma a byuh tyh. Anodeikua hla zydua cha châ hlei vei hla thokha liata deikua abyuh tyh.

VIII. Pahno awpa peimawhpa thokhazy:-

1) Bie achhypa hla (Chanting) Khazohpa, Paw ato taotheipa (KHB No. 620) hawhpa chi he Solfa hawrawh laipa ta â rohpa he a solfa note nata akey reita sa awpa châ ta, sa nota kheihawhpa music instrument hmahta parosa leipa ta chalihsa khai awpa a châ. Chavâta, khoh chhao tô lei awpa a châ. Â raoh kawpa ta eima sa thei n’awpa ta sa pathaona liata tlyma, a chhâna liata tlyma tôpa deikua tlao a pha kaw.

2) Hla chatlietuhpa nata nainôsôtuhpa (Tempo) thla a byuhpa a y tlamaw khiahtala Khohtôtuhpa ta tlyma, Keyboardist ta tlyma, a siakawpa ta zawpi ta ama vaw patu thei n’awpata signal a pie awpa a châ.

3) Khoh pyu parona dâh zy, a chatlie nata hawh/sô na dâh zy, a timing nata speed zy regular kawpa ta tao awpa a châ tahpa reih ha pi ta; châhrasala, eima hla sana ziza reizie ta, eimâ ly kaw nota tlyma, eima pahâh kaw nota tlyma deikua cha eima reih chiehpazy khata pakhâ leipata Thlahpa ta awnanopazy a chhihthana dâh lymâ hawhta tlâ tao awpa a châ, eima rei hapa nata eimâ chupazy heta râhri hnei vei tahpa deikua eimâ thei ngâthlâh ha awpa a châ.

4) Hla pathaona nata pachhâna kyh liata Khohtôtuhpa nata musician zyta eima my lei awpa nata khâ eimâ thei ngâthlâh ha awpa cha, Khazohpa eimâ chhyna (Achhyna o chhôh liata) eima hla sa tuachaipa cha hla ao naipa/hla ao tliahpa châ leipa ta, hla thyu kawpa nata zawpi pathyu thei awpa hla he eimâ tly thai kaw awpa abyuh. Hla pachhâna kyh liata hla eima sapa a châh vaw chhâ khai hata hmo lâlaona vâta chanei abyuh tyh, cha cha apachaipa ta, sôhkheina daihtizy, Sacrament daihti liazy heta a châ pachai tyh. He kyh lia heta hla reihtuhpa ta hla kha athaona tawhta pathao thlâh ha leipata, adaihthaina rakha apahno thai awpa abyuh tyh.

CHAREIPAKHYNA LIATA KHOH TÔ DÂH

I. Biehmia pahyna :

Khazohpa ta Marâsawzy châta special kawpa ta miah apiepa sapa nata thlahpa ahrana, alyna maniah tlôkheituhpa chhaichhi pha kawpa cha Chareipakhyna he a châ. Mahnô, mahpaw daihti no tawhta apy py/ahlao hlao ta hlasa tyhpa nata apalypa-uasatyhpa eima châpa vâta Kri eimâ vaw zyh tawh chhaota hmaokha, siakhata ta hmotaopa he eima culture lia khâ châ abaipa a châ.
Chareipakhyna hlaotloh kawpa ta eima hnei thei nawpa ta chhaichhi peimawh chaipa cha KHOH he a châ. A dâh tlâhpipa ta chareipakhyna lia heta Khoh laipa nata Khoh chyhpa he eima hmâ chaipa nata eima chhaichhi chaipa a châ. Hlaotloh kawpa ta chareipakhyna daihti ahmâh awpa heta kao hluhpi rei awpa a y aw.

a) Khoh laipa nata khoh chyhpa cha pyu level combination apha awpa abyuhta, Khohpipa laikatôh hata, Khohchyhpa adi/tataw ta khiah ta cha apyu (Sound) kha ala hlie ta, hlasa pahâhsa thei vei.

b) Khoh cha a savo adao awpa châ leipata arai kholo awpa nata apyu chhao avih ngâ awpa a châ. Khohpuhpa ta khoh he aphakawpa ta mohôhta sathawzy thuta nohsa lia apa aih tyh awpa a châ.

c) Khohpuhpa ta a châna apahnoasia kaw awpa abyuhta, Khoh he ku hneipa maihta tô chakhyh chadawh thlâthlih awpa châvei tapa he eima pahnopasia awpa abyuhta, Khazohpa ta Khohtô awpata talent apie eihpa he awnanopa to liata eima y tahpa he eima my awpa châ vei.

d) Chareipakhyna hlaotloh kawpa eima hnei thei nawpata peimawh chaipa deikua cha, Thlahpa lâta apatopatiahna phapazy, Tharôhpata chahraochatôh thlâh ha leipa ta thlahchhâna chôta apatopatianazy he apeimawh ngaita kaw.

e) Khohtôtuhpa cha hla athaipa nata hla key nata hla siezie apatupazaona dâh apahno kawpa nata chakaona hawhta khâchâ apachâpa ama châ awpa châ ta, Ahranazy, alynazy he chyhsapa tawhta papua thai awpa rimâ châleipa ta, Khazohpa Thlahpa Pathaih tawhta vaw pua tyhpa a châ.

f) Chareipakhyna ziza he Hla reituhpa nata Khohtôtuhpazy liata apahnieh pathu kawta hla chhihthatuhpa/Khohpuhpazy amâ piepasa vei khiah chareipakhyna hlaotlohpa y thai vei. Chavâta Khohtôtuhpazy, Musicianzy nata Hla reituhpazy cha thlahchhâna chôta thata apatopatia ta, ama pachhuahpanoh awpa a châ.

CHAREIPAKHYNA LIATA KHEITA E, KHOH EIMA TO AW ?

a) Khohchyhpa atotuhpa ta dusawta ta kawpa thao awta hla chhao anota alapâ lymâ awpa achâ.

b) Khohpipa nata Khohtaw cha akaw patlapanô lymâ pata zawpi cha aziza lia amâ ngiakhei awpa a châ,

c) A chaneina angiah chy nata ahla reita Khohlaipa ta achatliepa (Rolling) atao tyh awpa châta he heta zawpi palôh pathyuta, zawpizy cha molo ta pa ysa thai vei.

d) Zawpi reita khoh parona dâh awpa cha Khohpuhpa ta pahno thai sala, UPC nah hawhta maluh 4/5 ta liata khoh thapi phiapa ta thata pyury papuapa he pha chai hlei vei.

e) Zawpi eima hluh nata chyh reizy, zawpi eima hra nata hra lei reizy, eimâ ly natal y lei reizy ta chareipakhyna ziza he khohtôtuhpa zyta ama pahno thai kaw awpa abyuh tyh.

f) Tharôhpa nata hikarâ hapa ta chareipakhyna nata apakhynazy he Khohtôtuhpa zyta eima chhihtha awpa châ vei.
Hlâno daihti liata Marapazy pita, Musical Instrument vaw hnei chyh kaw pita,eima hnei chhôhpa cha Khoh, Siaramo, Dawkhoh, Seihki, etc zy he tlâ a châ. Zawpi apôhpakhyna liata zy, pachârôhnazy, palôhliena daihti liata zy, amâ lyna nata thaphana daihti lia chhaota Khoh he ama vaw hmâ chaipa nata amâ pachy chaipa avaw châ tyh. Hlâno mahnô,Mahpawzy khata Khoh he vaw tô beih leipa eita acha baih ta ama vaw chabaih tyhpa vâta Khohtôtuhpa tah leipa ei ta “Khoh chabaihtuhpa” ama vaw tah tyh.

Hla he ropa ta ama hneileipa vâta ama hla sa awpa zydua cha phichhyhpâ lymâ pata sa awpa abyuhpa vâta, Khohtôtuhpa duahmo awpa nata a maohphaohna â sâhzie he alaichadai khi tlai a châ.

Krizyhna cha chi hawhta vaw pyuhta, vaw pôh lymâ pi ta, ahrana zy, alynazy, lânazy, reihpahnoleipa zyta thata râh vaw lata Khoh sâkha deita ama kho avaw khi khaolei pata Khohpipa nata Khohchyhpa atlanô kawpata ama vaw hmâh haw.

II. Achatlienazie (Tempo/Speed)

Solfa hla liata cha a hla bie nata a hla subject reita chatlieta ahawh thei eima tah ha khawh. Chareipakhyna lia deikua cha a bie siezie tlyma, a subject reita tlyma a chatlie tlyma, ahawh tlyma yzie hnei vei. Chareipakhyna ziza apha nata phalei liata apahnieh chai.A chhopasia nawpa phachaipa cha, eimâ ly via natazy, eima thathyu via nata zy chareipakhyna liata cha eima Khoh kha chatlieta asô tyh.
Reih chiehpa hawhta eimâ chareipakhyna chhâpa nata eimâ chareipakhyna ziza heta yzie hnei pathuh ngaita kaw ta, yru palôhliena su liata palôhlie kawpa ta chareipakhypa a châ khiahtala â para rai leipa ta sa ei ta, khoh chhao a paro kaw leipa ta tô tyh ei ta, a key chhao pasâh tu beih vei ei. Ama sa thai kawpa chhao ta sa chatlie kaw hlei vei ei. Chahawhna hra chata, chareipakhyna ziza pha ta, amâ ly kaw khiahta cha a key a sâh viapa nata khoh pyu chhao paro via ta, a ziza â sâhna dâh lymâ hawhta hla nata khoh chatliena chhao â chakaihpa a châ. Yru a tyukheina lia chhao alyna y thei ta, atahmâhlâ ahrana tlôpa nata camping tawhta apua thiehpazy alyna ziza, thathyuna a yna su liata cha hla sa pathao no tawhta thathyu kawpa nata hla chatlie kawpa ta sa awpa he a byuh tyhpa hawhta â lâ. Ahropa he cha dusaw, a chatlie tu leipa ta pathao ta, aziza pha viana daihti rakha tawhta chatlie via lymâpa he a châ via chai.

III. Khohtôhtuhpazy âpakaoh nawpa dâh:-

Chareipakhyna lia tlyma, Yrupa o lia tlyma, Khohtôtuhpazy he apakaoh thai (Combination) kawpa nata apatu kawpa chyhsa he eima peimawh. Chareipakhyna liata hla aony nata Yrupa o liata hla aony zy he alyu vei. Chareipakhyna liata cha aziza reita thathyu kawpa nata adaihthaina rakhapa ta chhihtha thai abyuh nota, Yrupa o lia deikua ao naizualuapa nata hla key anai raolaopa ta hla nata Khoh chhihtha abyuh tyhpa vâta Khohpuhpa/Tôtuhpazy cha amapatu kaw awpa abyuh tyh.

Khohpuhpazy apakaoh thaikaw awpa abyuhna chhâ chaipa miakhana cha khoh tôna daihti (timing) a vao padonana kyh he a châ. Hla eima sa nota, Khohtôtuhpazy ta ama ku pathlapa cha â raoh awpa châ ta, ama ku khotô dâh â raohâh vei khiahta cha hla nata bie pahâhna pahlei ta apabua khai ha tyh.

Khohpuhpa zyta ama my lei awpa hmo sâkha peimawh kawpa cha nahkao he a châ. Chavei, chachâh Khoh laipa nata Khoh chyhpa cha atlanô ma, a chatlie viapa tlyma, asô viapa tlyma, ama yma tahpata ama khoh pyu kha amâ nathlie vei châh awpa a châ. Khohpipa nata Khohchyhpa he a pyu â lyu leipa ta, Pyu pakyh/athuhpa nata pyu toropa a châpa vâta, aparo viapa nata parolei viapa a y awpa châ vei. Chavâta Khoh 2 hmâna daihti liata cha â nahthlie rairi lymâ awpa he apha, thathyu via nata tapôh tapôh phy chakhy thlâh ha leipa ta â pakaoh thaina (Combination) pha kawpa ama hnei cheingei awpa a châ.

Chareipakhypa zawpizy eimâ chhi chhuahna target kha â lyu awpa châ ta. Palôhliena lâ ta ma, thathyuna nata â lyna lâ ta ma, eima target kha eimâ patu chhielie awpa a châ. Pakha ta eima palôh maniah palie â chhuah sala, pakha ta tha miah pathyu achhuah sala, ama pano liata combination phapa a y vei khiahta cha, Khohtôtuhpa hlaotlohpa nata chareipakhyna ziza pha kawpa tlô beih aw vei. Chavâta Khohtôtuhpazy he â ma patupasia kaw awpa a byuh.

IV. Khoh chaneipa:-

‘Khoh chaneipa’ (Repeat) tahpa nata ‘Khoh tô pazaopa’ (Rolling) tahpa he â nanopa a châ. Hla eima sapa a chaneina eimâ ngiah chyta tlyma, ahla beat reita tlyma Khoh he chanei (Repeat) tyhpi ta, chareipakhyna pahâhkawpa nata thyuthâ kawpa ta hla eima sa no heta Khoh tô pazaopa (Rolling) he eima hmâh via chai tyh. Khoh sâkha deita eima hmâpa vâ tlyma, khoh-no eima hmâ vâ tlyma châ hlei leipata Rolling he cha chareipakhyna ta a chakaih tahpa deikua eima my awpa châ vei.
Khohpi nata Khohtawta chatlie a chhuahchaipa cha,zawpizy tha pathyu nawpa a châ via chai. Khohpi nata Khohtaw chanei n’awpa daihti chhao reih chhielie thaipa châ hra vei, zawpi nata chareipakhyna ziza lia khâchâ a pahnieh. Atlâhpipa ta hla biepa sa ngâno ta thata chaneipa hlâta aony apasi nota chaneipa he thadâh a chhihta thathyu achhih via hra. Châhrasala, ao pasihsa no ngâlâhta Rolling nata Repeat he hmâ awhpa tahna deikua châ hlei vei. Hla bie sa no ta chanei nawpa â ngia kawna daihti chhao a y thlâh pyly hra. A chanei n’awpa daihti he reih chhielie theipa châ hra vei sala, a tlâhpipa ta ao pasihsa nota zy, a hla châ chhâna nata a chaneina angia chyta zy signal pha kawpa a châ pyly.
Chareipakhyna ziza ta thaphana zy, thathyuna zy â chakaih khiahtala khoh chaneipa he â thaona lâ liata parotu hleileipa ta dusawta ta parosa via lymâpa chhao he zawpi palôh pahnie nawpa châta cha aphakaw pyly. Hla chhâna liata deikua Khoh he chaneipa hlâta chanei leipa a ngia via ta, Khohpipa nata Khohtawpa chhâna chhao â lyu sala â ngia hra. Â raohâh kawpa ta eima pachhâsa thei n’awpa ta Khoh tôtuhpazy ta a chhâna lâ cha dusaw via lymâpa ta ama pachhâsa awpa a châ.

V. Hla sa ziza siezie lymâ hawhta Khohtô dâh:-

Rei chiehpa hawhta chareipakhyna he chi hluhpi y ta, â chhuahna nata a ziza âlyu tlâ vei. Thlahpa Pathaih bie pakhô ngâna taihta to sâh atahpen’awhzy, Alyna ta biepakhô ngâhaipa zy, Yru, pachârôhna ta apahly ngâhaipa zy, Thathyuna nata thaphana ta abie haipazy, yzie ta a ziza â nano thei.

Chavâta, eimâ chareipakhyna chhâpa nata a ziza heta khoh eima tô n’awpa dâh chhao a panano theipa a châ. Alyna su liata cha aly kawpa ta hla eima sa thei n’awpa ta â sâh viapa ta nata a paro viapa ta, thatyu kawpa ta eima tô awpa châ ta. Chahawhna hra chata, palôh liena lâchhâh liata cha palôh â lie kawna chôta eima sa thei n’awpa ta nai zualuapa nata dusaw viata khoh pyu kha eima parosa awpa a châ.

Alyna su liata hla nata khoh chhihtha thai kawpa, yru palôhliena su liata chhihtha thai heihleipa zy chhao eima y tyh. Râkha lâ liata, palôhliena su liata â chhi thai kawpa, aly kawna su liata palôhlie kawpa ta maniah sakhei a chhuahpa, alyna ziza hawhta maniah achhi thai leipa a y thei hra. Chavâta, khohpupa cha kheihawhpa program nata ziza lia chhaota lâlao lei awpa ta â pachhuahpanoh awpa a châ.

VI. Hla key:-

Thotlâh Nô thokha ta cha chareipakhyna liata hla key adaihthai chaipa cha, “Siphiah liata atyuh-pachhohna chôta anai nata âsâhpa eimâ phana rakha he a key â daih thai kawpa a châ” ama tah tyh.

Atahmâhlâ reidâh liata cha aodipa (head voice) hmâh byuh leipa ta, aopipa (chest voice) ta a sa theina rakhapa he adaihthai eima tah thei hra aw. Pahâh kawpa ta hla sa awpa ta cha a nai nata âsâhna lâ eimâ phana rakha ta sa thei awpa he apha chai.

Khohpuhpa he peimawh kaw ei ta, ama hri-iah apathaih awpa abyuhta, zâcho awhkho, zâ khideihna taihta hla nata Khoh chhihtha awpa ta cha hnatlâna phapa sapa nata thlahpa tlâhna phapa peimawh eita awnanopa zyta thlah thata eima chhâkhei awpa chhao ama peimawh kaw.
Khohpuhpa ta hla ala nota a key cha zawpi châ ta â daih ma, anai tuma, asâh tuma tahpa kha khâ apachâ chhielie khai awpa châ ta, chareipakhyna liata cha Hlabu liata hla key tawhta note kha tlyma note khophie ta tlyma apanai cheingei awpa a châ. Nô nata paw, uthei lâchhâh sai ama châ chhochhi khiah cha hlâ chhaota panai via heih sala thadâh achhih kaw aw. Thyutliapa nata nô nata Paw kô chyh viapa zy ypakhypa liata deikua a key kha a chyhta pasâh via tyh sa la. Daihti rei pi, noh- ykha tlyma, a zozâ khideih taihta hla sa awpa eima châ khiatala â naipâ pata hla sa awpa a pha nota buakha chhôh deita daihti â hmâh awpa eima châ deikua khiahta cha bâhta â sâh viapa ta sapa chhao a peina ytu hlei vei.

Hla key âlyupa pahno awpa byuh ta, cha chata hla sapa apaphasa tyh. Atahmâ hlâ hlabu thiehpa liata he hawhpa sohpakhyna châh ama pahno hapa vâta a eihrâhpa ta pachâ chhao byuh tu thlyu vei. Anodeikuacha, key ualuapa saita a reipi sapa cha no-ai â chhihpâ tyh. Chavâta hla key zy he a ualuapa hlâ ta thla thlâ tyhpa he apha kaw.

VII. Ao piena dâh:-

Khohpuhpa ta a ao piena dâh reita hla pha ta a pha lei thei. Khohpuhpa ta ao a pie thai lei khiahta cha hla kha akia ta riethei a chhih tyh. Khohpuhpa ta hla apathaopa cha athyukawpa nata tatotali kawpa ta apathao khiah cha zawpi zy cha ano mood liata angiakheipa ta awnanopa zawpizy tha apathyu tyh. A biereipa ao parona dâh tyhpa hawhta â pahy kawpa ta hla cha a la tyh awpa châ ta. A pikheipa ao a pahlei awpa châ vei. Eima ao puapa â kho tlâ hra vei sala, eima ao pahniena rakha lymâ chyuta â ngia kawpa nata sakhei byuh â chhih kawpa ta hla a la thai awpa a châ. Chidô,ngâdôna chôta hla ala awpa châleipa ta, hla bie chhao apasia kaw awpa a châ.

VIII. Hla reina dâh:-

Hla reihtuhpa phapa zyta chareipakhyna nata apakhyna ziza thata ama panano tyh. Hla reih dâh he chi no y ta, a hla bie a kho kaw vâ nata pahâhkawpa vâta a khonasu mai vaw awhsa chakhyh thlâhthlih penawh cha pahripaziah leipaw pita, Chareipakhypazy tha pathyu ta ziza ataothaipa zy hla reina dâh he eimâ chu tua aw.

Keimo ngiaryhna nata khona dâh hawhta hla reihta ao pasâh chakhyhpa tlyma, panai ta, parosa thlâthlihpa tlyma he hla rei dâh â su chaipa châ leipa ta, hla key anai nata asâhna zie hawhta hla rei dâh heta key a hnei khai tahpa he eima pahno awpa abyuh. Khohpuhpazy ta hla key â do nata do lei pahno khai hra ei sala, yzie hnei kawpa ta reih n’awpa ta Music dâh liata Major Chord he eima hmâh awpa a châ. Tonic Solfa lâ tawhta reih ei sihla.

D Major Chord cha d (Doh), m (Me) nata s (Soh) zy he châ ta, he key zy liata kheihawhpa hla rai reih ei sihla â tla khai thlâh haw. He chôchâh liata eima hla zy he su thôh lâta apachhaih thei ta, cha zy cha.

(1) Key ânaipazy (d-D tlymâ, s-D) s pyu (soh key) ta hla reipa pha chai ta, Mic eima hmâh khiahta cha ‘m’ pyu (Me key) ta reipa chhao pei hlei vei.

(2) A key liahpa sahlao (s,-l) he ‘Me’ key ta reipa pha chai ta, Doh key ta reipa chhao a peina y hra vei.

(3) A key a sâhpa sahlao (m’-m) he Doh key ta reipa pha via chai ta, hla eima sana key â sâh tu hlei vei khiahtala ‘Me key’ ta reipa chhao a peina ytu hlei vei. Practical taopa liata a sia chai.

Hla reipa heta timing hneipa châ ta, a timing dopa ta liata reipa cha nahthlie thadâh a chhih ta, thei chhao anao kaw hra. A timing ado vei khiahta cha zawpi châta hla awhtuhpa kha aphahnaina y leipa ta,tlao amâ hrâhrao via, athôh kawna chhao y hra vei.

Zawpi ao a paro lichih ta hla reipa he a bie thei ru ta, zawpi châta yzie za hneitu hlei vei. A timing hlâta hawh viapa ta reipa chhao tlâ/châh hropa sa pathaopa pyu ta apabua pyly hra. Chavâta, a timing do kawpa liata hla reih thai a peimawh ngaita kaw. Hla reipa he ao eima patlaoh chhôta reihpa châ via chaita, ao patlaoh chhôh vai khana liata reipa he â su chaipa a châ.

Zawpi ta hla eima thai raohkawpazy he cha a zydua ta reih khai a byuh hlei leipa ta, tlâh chhâna lia maihta tlâh kha tlâh khata asianô kawpa ta reihpa he a thlâzi chai.

Ao patlaoh/pasihsa leina liata cha a tlâh a chhâ raopa ta tlâh kha, tlâh kha tat a reipa kha apha. Hla reih tyhpa hluhpi ta ei khata tlâ 2 tlâ 3 zy rei tyh ei ta, hla eima thai pasialeipa liata cha avao aru kaw tyh, chavâta tlâh lymâ ta asia kawpa ta reipa he zawpi châ ta thadâh a chhih chai.

A hla bie a pasitu leipa a châ khiah cha, tlâh 1na nata tlâh 2na pazao thlâh hapa chhao kha pei vei. A chaneina chhochhi he cha moto ta eimâ vao chiehpa hawhta pachâpa châta reih byuhleipa hawhta pachâ sihla.

Hla reipa cha bie phuahpa hawhta a châpa vâta chyhsa ao phapa chyhsa convince thei kawpa ao nata reih ahneipazy tovyuh a châ. Hla reina chôchâh liata hla bie he pasia abyuhta ao chhao aparo pha kaw awpa a châ. Hla reih dâh he aony siezie nata eima programe siezie ta eimâ adjust thai kaw awpa abyuh.

Athliepakhona ta athipa o/Yruna atyukheina lia zyta ahrana, alyna atlô no hawhta ao thari â zâ nga taihta aw papua awpa châ hlei vei, Yrupa o lia cha hla reituhpa ta athlôh iah thei chaipa nata palôhpati pazao thei chaina hawhta a ao cha naizualuapa ta, yru penawh ataokhei zie a ao ta apalâsa awpa abyuhta. Apakhyna nata chareipakhynazy, Fellowshipa zy liata hla rei dâh sianô kawpa apahno thai awpa abyuh.
Hla bie aony adoleipa ta hla reipa heta hla ta achhuahna pahlei ta, zawpi hlasa pahâhna chhao apahlei hra. Chavâta hla bie he hla reihtuhpa ta a chhuahna nata a accent apahno kaw awpa abyuh. Hlabie aony eima parosana dâh â do vei khiahta cha â chhuahna panano ta anoleipa lâta asie salyu theipa vâta, â chado kawpa nata zachhih kawpa ta eima reih awpa a châ.

IX. A tlâhpakyuna:-

Music cha Pyu khei hawhpa rai yzie hneipa ta eima parosa khiah cha Music tlâ châ ta. Music heta chhâna tlyma, limit tlyma hnei leipa ta, â pielyu ngâthlâh hapa nata laiseih via lymâpa a châ tahpa he eima my awpa châ leipa ta. Awnanopa aduah chhôhta cha music, hla nata Khoh heta awnanopazy maniah pahra lymâ awta, eimâ lyna chaipa nata thlahpa lâta eima nodi, dâhphi miah papaisa tuhpa a châ lymâ aw.

Martin Luther ta cha ‘Music liata pahnona khâpa hmah ahneileipa cha, Awnanopa mohôh tlâh châvei” taihta avaw tah. Pathipalôh tlokhuhta Ano reithaituhpazy hry liata Thlahpa Pathaihpa chhao khotalaipa ta apahlaopa tyh.
Awnanopa liana heta music he peimawh ngaita ta, Abeipa heta reithaina nata palyupalihna he pasô ta,Music he cha anano kawta ‘He la a do ta, he la a do vei’ tah chakhyh thai awpa rimâ châ vei. Eima tao beih leipa nata eima pahno beih leipa hmophapa hluhpi a y tahpa pahno ei sihla, he hawhpa hmo zy he reipachhietuhpa châ leipa ta, tluapapua ta hmâh papuatuhpa châ a chhuah lymâ si la, habit ta eima hneipazy siesaipa ta hmothiepazy,taodâh thiepa nata pha viapazy Abeipa châta chhaichhi phapa a châ khiah cha la pangia lymâ a tlao achhuah chyu awpa ta eimâ hrua hmeiseih.
Apara parô kawpa ta he paper he taopa achâpa vâta guideline hawh deita ta pachâ sih la, daihti rypaoh viapa liata abu ta papua awpazy chhao aki chochâ viata eimâ chhuah hri aw. Abeipa ta byhnâ chapie chyu ei se. Amen.

“Khoh tô dâh”
By: Kmc. RC. Beilaizi Bôhia
Music Coordinator
ECM Assembly, Siaha

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *